Բայի տեսակները
Դիմավոր և անդեմ բայեր (դերբայներ)
Խոսքի մեջ բայերը գործածվում են երկու ձևով՝ դիմավոր և անդեմ: Ըստ այդմ էլ տարբերում են դիմավոր բայեր և դերբայներ կամ անդեմ ձևեր։
Դերբայներ
Արդի արևելահայ գրական լեզվում դերբայներն ութն են՝
- Անորոշ — ել, ալ (անորոշ դերբայը կարող է հոլովվել)
- Ենթակայական — ող, ացող
- Համակատար — ելիս, ալիս
- Հարակատար — ած, ացած
- Անկատար — ում
- Վաղակատար — ել, ալ
- Ապակատար — ելու, ալու
- Ժխտական — ի, ա
Առաջին չորս դերբայները կոչվում են անկախ դերբայներ, քանի որ խոսքում կարող են գործածվել առանց օժանդակ բայի։
Վերջին չորս դերբայները կոչվում են կախյալ դերբայներ, քանի որ առանց օժանդակ բայի չեն կարող գործածվել։
- Անորոշ — ել, ալ — կարդալ, խաղալ, վազել, լողալ
- Ենթակայական — ող, ացող — կարդացող, խաղացող, վազող, լողաղոց
- Համակատար — ելիս, ալիս — կարդալիս, խաղալիս, վազելիս, լողալիս
- Հարակատար — ած, ացած — կարդացած, խաղացած, վազած, լողացած
- Անկատար — ում — կարդում, խաղում, վազում, լողում
- Վաղակատար — ել, ալ — կարդալ, խաղալ, վազել, լողալ
- Ապակատար — ելու, ալու — կարդալու, խաղալու, վազելու, լողալու
- Ժխտական — ի, ա — կարդա, խաղա, վազի, լողա
Առաջադրանքներ
- Կազմի՛ր կարդալ, խաղալ, վազել, լողալ բայերի դերբայական համակարգերը։
2. Տրված հարակատար դերբայները տեղադրի՛ր կետերի փոխարեն:
Քնած, բերած, կառուցած, տրված, տնկված, հեռացած, ասված:
Երբ արդեն ամեն ինչ բերած էր, բոլոր պատվերները՝ տրված մոտեցավ մեքենային:
Վարպետի կառուցած բոլոր կամուրջները մինչև այսօր կան:
Երբ արքայի հրամանով տնկված անտառը մի քիչ մեծացավ, այնտեղ վայրի կենդանիներ էլ բաց թողեցին:
Աշխարհում մի մարդ միայն կարող է օգնել Քնած գեղեցկուհուն:
Այս կողմերից մի քանի տարի առաջ հեռացած մարդիկ մեր ավանը չեն ճանաչի:
Հեղեղի բերած տուփը ոչ մի կերպ չէր բացվում:
3. Տրված ենթակայական դերբայներով նախադասություններ կազմի՛ր այնպես, որ դրանք ո՞ր հարցին պատասխանեն:
Գրող, կառուցող, ներող, բարձրացող,հիացող:
Հայտնի գրողը արժանացավ մրցանակի:
Ես սւրում եմ այն մադկանց վորոնք ներող են միմյանց հանդեպ
Բարցրացող լեռնագնացը հասավ հյտնի սարի գագաթին
Հիացող մայրը հպարտ էր որդու սխրանքներով
4. Ընդգծված հարակատար դերբայները դարձրո՛ւ դիմավոր բայեր. Դիմավոր ձևերը ո՞ր դերբայով կազմվեցին:
Օրինակ`
Վաղուց հերքված վարկածը— վարկածը, որ վաղուց հերքվել էր:
Ցանքերի համար վտանգավոր դարձած արձրև, մառախուղով պատված լեռնագագաթներ, ճանապարհորդի նկարագրած ջրվեժը, դժվարին կացության մեջ ընկած մարդ, գիշերները մեր այգին այցելած չորքոտանին, անտառից սկիզբ առած վտակ:
4. Ընդգծված հարակատար դերբայները դարձրո՛ւ դիմավոր բայեր. Դիմավոր ձևերը ո՞ր դերբայով կազմվեցին:
Օրինակ`
Վաղուց հերքված վարկածը— վարկածը, որ վաղուց հերքվել էր:
Ցանքերի համար վտանգավոր դարձած արձրև, մառախուղով պատված լեռնագագաթներ, ճանապարհորդի նկարագրած ջրվեժը, դժվարին կացության մեջ ընկած մարդ, գիշերները մեր այգին այցելած չորքոտանին, անտառից սկիզբ առած վտակ:
Գիշերները մեր այգին այցելող չորքոտանի-գիշերով այցելու,որը
չորս ոտք ուներ, անտառից սկիզբ առնող վտակ-վտակ, որը սկիզբ էր առնում անտառից, դժվարին կացության մեջ գտնվող մարդ-մարդ, որը դժվարին կացության մեջ էր, ցանքերի համար վտանգավոր դարձող անձրև-անձրև, որը վտանգավոր էր դառնում ցանքերի համար, մառախուղով պատվող լեռնագագաթներ-
լեռնագագաթներ, որոնք պատվում էին մառախուղով, ջրվեժը նկարագրող ճանապարհորդ-
ճանապարհորդ, որը նկարագրում էր ջրվեժը:
5. Ընդգծված ենթակայական դերբայները դարձրո՛ւ դիմավոր բայեր. դիմավոր ձևերը ո՞ր դերբայով կազմվեցին:
Օրինակ Հերքվող վարկած— վարկած, որ հերքվում էր:
Գիշերները մեր այգին այցելող չորքոտանի, անտառից սկիզբ առնող վտակ, դժվարին կացության մեջ գտնվող մարդ, ցանքերի համար վտանգավոր դարձող անձրև,մառախուղով պատվող լեռնագագաթներ, ջրվեժը նկարագրող ճանապարհորդ:
6. Ընդգծված անորոշ դերբայը դիմավոր բա՛յ դարձրու. ինչպիսի՞ դիմավոր ձևեր ստացվեցին:
Օրինակ`Գնաց ծովում լողանալու- Գնաց , որ ծովում լողանա:
Կանգնեց անկյունում նրան` նորից տեսնելու նպատակով: Անկյուն կանգնեցի որպեսզի նրան նորից տեսնեմ։
Խնդրեց նամակը հասցնելու մասին: Խնդրեցի որ նամակը հասցնեմ:
Մի քանի վարկյան շահելու համար վազեց: Վազեց վոր մի քանի վարկյան շահի
Սպասեց հոսանքների բերելուն: Ապասեց որ հոսանքները բերեն։
Մի քանի քայլ հեռանալով` հանդիպեց: Հեռացավ որ մի քանի քայլ հետո հանդիպեն։
Հոսանքի ուղղությամբ ցած վազելով` տեսավ: Տեսավ հոսանքի ուղղությամբ ցած վազեց
Ջրի պակասելու մասին խոսեցին: Խոսեցին որ ջուրը կպակասի։
7.Տրված բառերի կազմությունն ու գրությունը բացատրի՛ր:
ա) Անհյուրընկալ, զրուցընկեր, դյուրընկալ, գահընկեց, անընդհատ, համընթաց:
բ) Միջօրե, հանապազօրյա, ոսկեզօծ, ապօրինի,առօրյա, առօրեական, բացօթյա, բարօրություն, զօրուգիշեր:
գ) Մանրէ, վայրէջք, հնէաբան, որևէ, երբևէ:
ա․Անհյուրընկալ=ան+հյուր+ընկալզրուցընկեր= զրույց+ընկերդյուրընկալ= դյուր+ընկալգահընկեց= գահ+ընկեցանընդհատ= ան+ ընդհատհամընթաց= համ+ընթացբ․Միջօրե= միջ+օր+եհանապազօրյա=
ոսկեզօծ=ոսկիե+զ+օծելապօրինի= ապ+օրինիառօրյա= առ+օրյաառօրեական= առ+օր+ե+ականբացօթյա= բաց+օթյաբարօրություն= բար+օր+ությունզօրուգիշեր= զ+օր+ու+գիշեր
Արսենյան Գուրգեն 